ایران و انگلیس؛ از آغاز جنگ جهانی دوم تا اشغال ایران

آغاز جنگ

«در این موقع که متأسفانه نایره جنگ در اروپا مشتعل گردیده است، دولت شاهنشاهی ایران به موجب این بیانیه تصمیم خود را به اطلاع عموم می رساند که در این کارزار بی طرف مانده و بی طرفی خود را محفوظ خواهد داشت.»(1)
این نخستین بیانیه رسمی دولت ایران در آغاز جنگ جهانی دوم در 11 شهریور 1318 /2 سپتامبر 1939 بود. این بیانیه یک روز پس از آغاز جنگ جهانی صادر شد و متعاقب آن وزیر کشور ایران از اتباع بیگانه خواست تا مراقب اعمال خود باشند تا بی طرفی ایران نقض نشود.(2)
به قدرت رسیدن هیتلر و کناره گیری آلمان نازی از عضویت جامعه ملل و آزادی از قید و بند تعهدات و مقررات بین المللی، سبب شد این کشور به یک سلسله اقدامات سیاسی-نظامی توسعه طلبانه در اروپا دست زده و معاهدات را نقض و به کشورهای همسایه تجاوز کند.
نازی ها در اولین اقدام، ناحیه «سار» در مرز فرانسه و آلمان را بر خلاف معاهده ورسای (ژوئن 1919) اشغال کردند و سپس یکی پس از دیگری مقررات و تعهدات بین المللی را نقض و زیر پا گذاردند و مناطق مختلف اروپا را به اشغال در آوردند. عکس العمل اروپا به این تجاوزات جز سکوت و گاه امتیازدهی چیزی نبود. بخصوص بریتانیا که پس از جنگ جهانی اول ظاهراً سیاست حفظ بی طرفی کامل پیش گرفته بود.(3) این سیاست بی طرفی بریتانیا را می توان اینگونه ارزیابی کرد که با قدرت یافتن هیتلر در آلمان، انگلیس ترجیح داد در کنار این کشور قرار گیرد و برای جلوگیری از گسترش کمونیسم شوروی از آلمان حمایت کند. این سیاست انگلیس در مواجهه با ایران برای حفظ منافع اش نیز می توانست بسیار مؤثر باشد. چرا که هم حضور اقتصادی آلمان ها در ایران از قدرت و نفوذ روسها می کاست و آلمان را در بازار اقتصادی ایران جایگزین آن کشور می نمود و هم اینکه با توجه به نظرات هیتلر نسبت به کمونیسم شوروی و چشم داشت آلمان نازی به بخشی از سرزمین های روسیه همچون اوکراین، می توانست از قدرت سیاسی- نظامی شوروی بکاهد.(4)
اندکی پیش از آغاز رسمی جنگ دوم، در مارس 1939/اسفند 1317 پراگ پایتخت چکسلواکی توسط قوای هیتلر اشغال شد. آلمان با قدرت روز افزون سیاسی، نظامی و اقتصادی، پس از اشغال پراگ، ناحیه ممل در غرب لیتوانی و دانتزیگ در شمال لهستان را به تصرف در آورد و در این میان انگلستان و متحدش فرانسه پس از تصرف پراگ توسط آلمانیها فقط به صدور یادداشت اعتراض آمیز اکتفا کردند و حمایت خود را از لهستان و رومانی اعلان کردند و پس از آن در آوریل 1939/ فروردین 1318برای مقابله با حمله های پی در پی قوای آلمان و نیز ایجاد جبهه ای نیرومند بر ضد آن کشور با همراهی شوروی برای عقد یک قرارداد نظامی در مسکو به گفتگوی چند ماهه نشستند؛(5) فارغ از اینکه در 23 اوت همان سال (اول شهریور 1318) روسیه و آلمان پیش دستی کرده، یک پیمان عدم تعرض امضاء نمودند.
مذاکرات برای عقد یک قرارداد نظامی میان سه کشور انگلیس، فرانسه و شوروی، ایران را نگران کرده، به تکاپو انداخت؛ چرا که در مذاکرات صورت گرفته سخن از تضمین حق دولت شوروی جهت حمله مستقیم و غیرمستقیم به دولتها بدون اشاره به سرزمینی مشخص به میان آمده بود. این مسئله ایران را از حیث تجربه گذشته- آن زمان که دو کشور روس و انگلیس در جنگ جهانی اول به یکدیگر نزدیک شده و ایران را به مناطق تحت نفوذ خود تقسیم کرده بودند- نگران ساخت. از این رو دولت ایران برای رفع این نگرانی در مقام تفحص برآمد و طی مکتوبی درخواست تبیین تعرض مستقیم یا غیرمستقیم به دول را نمود. هر سه کشور در پاسخی هماهنگ و جداگانه در نوزدهم و بیست و چهارم مرداد 1318تصمیمات و مذاکرات خود را راجع به حمله مستقیم و غیرمستقیم، مربوط به کشورهای همسایه اروپایی شوروی شمردند و کمیسر خارجه مسکو تأکید کرد «قراردادی که در نظر است بسته شود به هیچ وجه مربوط به دول همسایه آسیایی شوروی نیست.»(6) و این بدان معنا بود که ایران نگران حمله شوروی به کشور نباشد. این مذاکرات سه جانبه اگر چه به سرانجام نرسید، اما از نگرانی ایران نسبت به حوادثی که در حال وقوع بود نکاست؛ چرا که بستن پیمان عدم تعرض آلمان و شوروی می توانست به همان اندازه برای ایران نگران کننده باشد که بستن قرارداد نظامی میان سه کشور انگلیس، فرانسه و شوروی. چون این پیمان می توانست دست روسها را تحت حمایت آلمانی ها در شمال ایران باز بگذارد.(7)
با حمله آلمان به لهستان در اول سپتامبر1939 /10 شهریور 1318 و اعلان جنگ رسمی انگلستان و فرانسه به آلمان و در پی آن تقسیم لهستان بین روسها و آلمانها و وقایع و حوادث بعد از آن که موجب سیطره این دو کشور بر کشورهای حوزه دریای بالتیک شد، ایران بیش از پیش نگران شد. و این را نیز باید به نگرانی های ایران افزود که در این زمان هیچ گونه پیمان تجارتی بین ایران و شوروی وجود نداشت و معاهده جدیدی نیز هنوز منعقد نشده بود و در نتیجه راه ترانزیت ایران به آلمان که از روسیه می گذشت مسدود بود و این مسئله بر اقتصاد ایران بخصوص در شمال ایران که روسها به راحتی می توانستند در آن دست اندازی کنند، بسیار مؤثر بود. این امر سبب شد تا دو کشور ایران و شوروی برای عقد قرارداد تجارتی جدید به گفتگو بنشینند؛ هر چند این گفتگوها بواسطه زیاده خواهی روسها و البته عوامل دیگر در فضایی سرد انجام پذیرفت. در این میان، آلمانی ها با تاکتیکی حساب شده که با هماهنگی مقامات روسی صورت می گرفت از یک طرف اهمیت شوروی ( و به تعبیری خطر آنها) را به ایران گوشزد می کردند و از طرف دیگر به وضعیت اقتصادی ایران اشاره و از موقعیت بدست آمده بهره برداری می کردند. آلمانی ها در این وضعیت به منافع خودشان در بازار ایران می اندیشیدند و نیازمندیهای اقتصادی را در رابطه با خود قابل رفع می دیدند؛ نه با متحدان منطقه ای ایران چون ترکیه که به سوی سیاست های انگلستان متمایل بود. از این رو می کوشیدند تا با همان تاکتیک حساب شده و با تکیه بر مناسبات خود با ایران، مواضع روسها را تعدیل نمایند و بر سیاست بی طرفی ایران در راستای همان مناسبات تأکید بورزند و این فکر را که خنثی سازی تهدید شوروی به کمک آلمان امکان پذیر است، در ذهن دولتمردان ایران دامن می زدند. آلمانی ها در عین حال می کوشیدند تا از نفوذ بریتانیا در ایران بکاهند و در نهایت منافع بریتانیا را در منطقه به خطر بیندازند. و این مطلبی است که روزنامه (stampa) چاپ تورین ایتالیا نیز در شماره 8 دسامبر 1939 /17 آذر 1318بدان اشاره می کند.(8)
تبلیغات رسانه ای آلمانی ها و تا حدی انگلیسی ها که به شدت خطر روسها را به ایران گوشزد می کردند، آرام آرام مقامات ایران را بر آن داشت تا به تقویت سیاست های انگلستان سوق یابند؛ چرا که مسئولیت آلمان در آغاز جنگ و نیز هم پیمانی اش با روسها این تردید را در دل حکومت پهلوی قرار داد که شاید توافقی محرمانه بین هیتلر و استالین، تسلط روسها را بر شمال ایران سبب گردد. در 31 ژانویه 1940 /11 بهمن 1318 وزیر جنگ ایران، سرلشکر نخجوان با وجود اعلام بی طرفی، از دولت انگلستان طی درخواستی محرمانه خرید هر چه سریعتر هواپیما را برای مقابله با تهدیدات شوروی مطرح نمود و سفیر ایران در لندن نیز پیشنهاد انعقاد یک پیمان دفاعی را به وزارت امور خارجه بریتانیا ارائه داد.
پاسخ وزارت امور خارجه و سرفرماندهی نیروهای مسلح بریتانیا به این درخواست ها مثبت نبود؛ زیرا انگلیسی ها مایل نبودند و لزومی نمی دیدند تا زمانی که شوروی به ایران حمله نکرده، به این کشور تجهیزات نظامی داده و یا پیمان دفاعی ببندند. به نظر مقامات انگلیسی وضعیت و مناسبات جنگ در آن زمان آنقدر شفاف نشده بود که بتوان برای آینده تصمیم گرفت مگر اینکه روسها بخواهند به تأسیسات نفتی و حوزه های نفتی شرکت نفت انگلیس و ایران حمله کنند که در این صورت حفاظت از این تأسیسات و حوزه های نفتی از نظر انگلیس چه با رضایت و چه بدون رضایت ایران عملی می شد.(9)
شانه خالی کردن از انعقاد یک پیمان دفاعی با ایران، انگلستان را بر آن داشت تا علیرغم این پاسخ منفی به درخواست های اقتصادی ایران پاسخ مثبت دهد تا مقامات ایرانی را از روی آوردن به سوی شوروی باز دارد. از این جهت به توصیه کدمن، رئیس شرکت نفت انگلیس و ایران، پیرامون علاقه شاه به نفت، عمل کردند و با موافقتی که در 21 اوت 1940 /30 مرداد 1319 صورت گرفت، پیشنهاد شد ایران سالی چهار میلیون پوند از شرکت نفت انگلیس و ایران بابت کاهش استخراج و عدم اجرای تعهدات شرکت به کشور و در نتیجه کسر درآمد ایران، دریافت نماید. انگلیسی ها که در آن روزها درگیر جنگ آلمان و فرانسه شده و از طرفی ایران و شوروی نیز در 25 مارس 1940 /5 فروردین 1320 به یک تفاهم در عقد قرارداد تجارتی دست یافته بودند، نمی توانستند بیش از این تعلل کنند لذا خواسته های ایران را ظاهراً پذیرا شدند.
در همان روزها هالیفاکس وزیر امور خارجه انگلستان، گفته بود انگلستان به محض اینکه نیروهای خودی را در خاورمیانه به حد کفایت ببیند، پیشنهاد دولت ایران را مورد تجدید نظر اساسی قرار خواهد داد.(10) همین طور هم شد و پس از مدتی انگلیس از پرداخت باقی تعهد خود سر باز زد.
بهر حال دغدغه انگلیسی ها در حفظ منافعشان در منطقه خاورمیانه چیزی نبود که آنها به این آسانی از کنار آن بگذرند و از آن دست بکشند پس هر اقدامی می کردند تا این منافع حفظ شود حتی اگر به اشغال نظامی ایران منجر شود. آنان به این اطمینان رسیده بودند که حمله آلمان ها و شوروی به این منافع از طریق ایران حتمی است و این مطلب را روزنامه دیلی تلگراف در شماره 2 ژانویه 1940 /12 دی 1318 به استناد ملاقات وزیر امور خارجه آلمان با استالین مطرح کرده و احتمال تصرف چاه های نفت ایران و عراق را توسط شوروی مورد تأیید و تأکید قرار داده بود.
انگلیسی ها از بهار 1319 در پی تهیه و تدارک مداخله نظامی محدود در ایران بودند، به نحوی که افسران ستاد نیروهای مسئول مداخله کننده در ایران در فاصله روزهای 21 تا 24 ژوئن 1940 /31 خرداد تا 3 تیر 1319 برای تصمیم گیری نهایی در بمبئی گرد هم آمدند و قرار شد یک گردان از سربازان هندی با لباس مبدل در حالی که اسلحه هایشان را مخفی کرده اند وارد ایران شده، با هماهنگی کارمندان شرکت نفت انگلیس و ایران نقاط مهم پالایشگاه آبادان را تصرف نمایند و دو گردان دیگر یکی در خسروآباد در جنوب آبادان و دیگری به عنوان گردان احتیاط در روستایی پیاده شوند.(11)
اما درگیری جنگ و کمک انگلیس به جبهه متفقین به منظور جلوگیری از پیشرفت آلمان نازی، مجال مداخله نظامی در ایران را از انگلیسی گرفت و چون قدرت و امکانات کافی برای مواجهه با شوروی را در ایران و عراق بخصوص در مناطق نفت خیز نداشت، پس در موضعی دفاعی قرار گرفت.(12) و کوشید تا بواسطه ایران بخشی از این منافع نفتی را حفظ کند. از این رو می کوشید تا ایران را هر چند متحدی توان مند بحساب نمی آورد، به مقاومت بیشتر در برابر روسها فرا خواند. از همین جهت وزارت خارجه انگلستان از وزیر مختارش در تهران (ریدر بولارد) خواست تا «به هر طریق که مصلحت می داند در باب روابط آلمان و شوروی اطلاعاتی را که از نظر او به تشویق بیشتر ایرانیان به مقاومت در برابر فشار تقاضای شوروی منجر خواهد شد در اختیار مقامات آن کشور قرار دهد.»(13) در تلگرافی دیگر که وزارت امور خارجه انگلستان به وزیر مختارش در تهران مخابره کرده و در بعد از ظهر 5 ژانویه 1941 /15 دی 1319برای نخست وزیر ایران قرائت شد، چنین آمده:
بنا بر مدرک خیلی مطمئنی که به ما رسیده معلوم می شود ایتالیایی ها جداً یک حمله هوایی را بر آبادان و شاید هم بر نواحی نفتی جنوب ایران در نظر دارند مانند حمله (ای) که در چندی قبل روی بحرین و حران نمودند. به دولت ایران اطلاع بدهید و تمنی کنید که مراتب را به عرض پیشگاه مبارک ملوکانه برسانند و از طرف دولت انگلستان بیان نمایید که امید است دولت شاهنشاه اقدامات لازم برای جلوگیری از این خطر به عمل آورد و تمام احتیاط های ضد هوایی را معمول دارند. همچنین به دول محور صریحاً خاطر نشان کنند که چنین حمله چه نتایجی وخیم و تقاص هایی در مقابل آنها و بر ضد منافع آنها در ایران در بر خواهد داشت.(14)
علیرغم همه تلاش هایی که انگلیس برای حفظ موقعیت و منافعش در مناطق نفت خیز ایران انجام می داد و با توجه به استقبال ظاهری از بی طرفی ایران، آنچنان که بولارد بر آن پای می فشرد، اما به واسطه تبلیغات آلمان در ایران و بدنامی انگلیس، افکار عمومی علیه انگلستان بیش از پیش گسترش یافته بود. به طوری که بولارد، از جراید تهران که تصویر و وقایع جنگ را به نفع آلمان به نمایش می گذاردند شکایت کرد. شاه نیز برای تأکید سیاست بی طرفی ایران و شاید هم چیزی فراتر از آن به خبرگزاری پارس دستور داد تا اخبار بنگاه انگلیسی رویتر را هم منتشر سازند و مدتی نگذشت که رادیو لندن (BBC) به پخش اخبار به زبان فارسی پرداخت (28 دسامبر1940 /7 دی 1319). رضا شاه در تبعیت از سیاست جدید انگلیسی همچنین احمد متین دفتری را که به آلمان دوستی شناخته می شد از نخست وزیری عزل و علی منصور را که به علت خدماتش در جنگ جهانی اول از انگلستان نشان «امپراطوری بریتانیا» دریافت کرده بود به نخست وزیری برگزید(15) و علاوه بر آن از دولت خواست برای جلوگیری از فعالیت نیروهای آلمان در کلیه نقاط کشور اقدامات نظارتی انجام دهد.
به گفته بولارد، گزارش های متعدد حکایت از افزایش روز افزون انواع کارشناسان و بازرگانان آلمانی در ایران داشت. وزیرمختار انگلیس بر این نکته اصرار داشت که «بسیاری از افراد در حقیقت افسران ارتش آلمان هستند و وظیفه آنها در ایران به هیچ وجه با مؤسسه ای که ظاهراً در آن مشغول به کارند ارتباط ندارد.» به استناد همین گزارش ها و استدلال ها بولارد مسئله «ستون پنجم قوی در داخل ایران» را به شاه و دولت ایران هشدار می داد و «خانه قهوه ای»(16) را مرکز فعالیت آلمانها بر می شمرد.(17) اگر چه دولت تلاش می کرد تا به هر وسیله ممکن رضایت انگلیس را جلب کند در موضوعاتی به مشکل بر می خورد؛ چرا که انگلستان به بهانه وضعیت جنگی قوانین بین المللی را نقض می کرد. از جمله این موارد اعتراض ایران به سانسور مراسلات پستی -ترانزیتی است که توسط مأمورین انگلیسی اعمال می شد و پاسخ وزارت خارجه انگلیس به این اعتراض چنین بود:«رویه سانسور پست دول بی طرفی [...] کاملاً مطابق اصول شناخته شده حقوق بین المللی است و رویه مذکور، متخاصمین را از اقداماتی که برای دفاع ملی آنها ضرورت دارد محروم نمی کند.» بدین ترتیب این بار نیز بریتانیا علی رغم پذیرش «سیاست بی طرفی ایران» آنرا نقض می کند و به اعتراضات ایران که به استناد قرارداد پستی بوینس آیرس بود، وقعی نمی گذارد و آنچه مهم می شمارد منافع خود و حفظ آنست.(18)

حمله آلمان به روسیه

نقشه حمله آلمان به شوروی پس از گذشت مدتی از آغاز جنگ دوم بین المللی در میان رهبران آلمان بوجود آمد و عدم موفقیت نیروی هوایی این کشور علیه انگلیس سبب اجرای این طرح گردید. در 22 ژوئن 1941/ اول تیر 1320 ارتش آلمان نازی با تمام قوا حمله خود را به کشور شوروی آغاز کرد. با آغاز این حمله، شوروی به جبهه متفقین پیوست و با انگلستان در صف واحدی در مقابل آلمان قرار گرفت. در این زمان انگلستان از قدرت بیشتری نسبت به چند ماه گذشته برخوردار شده بود چرا که توانسته بود قوای خود را در منطقه خاورمیانه متمرکز نماید و با همین تمرکز قوا بر ضد پیشروی آلمان در روسیه دست به اقدام بزند. انگلیسی ها برای جلوگیری از پیشروی نیروهای آلمانی بایستی روسها را پشتیبانی می کردند و این پشتیبانی امکان پذیر نبود مگر از راه ایران. حمله آلمانی ها در مدت سه هفته می توانست آنها را بر مناطق نفت خیز قفقاز مسلط کند و این یعنی یک قدم تا منافع بریتانیا در جنوب ایران و عراق و سرانجام دریای آزاد و منافع و منابع سرشار هندوستان. پس انگلستان دست بکار شد تا از طریق ایران آذوقه و تسلیحات لازم را به شوروی برساند. در تبیین این مطلب چرچیل نخست وزیر وقت بریتانیا می گوید:«احتیاجات روسها فوری و از نظر مقدار شایان اهمیت است [...] و ما از نظر ظرفیت کشتی ها و وسایل حمل و نقل بسیار در مضیقه هستیم در این زمان فقط سه راه به روی ما باز است و امکان استفاده از آنها را داریم. جاده قطبی از راه آرخانگلسک که اغلب بواسطه زمستانهای طولانی و یخبندان بسته است. دوم راه شرق[...] که این راه هم از نظر ژاپنی ها که به ما با نظر سوءظن می نگرند دارای اشکالاتی است [...] و بالاخره راه ایران از طریق خلیج فارس که تا دریای خزر فقط هشتصد کیلومتر فاصله دارد و این همان دریایی است که نیروی دریایی روسها در آن متمرکز شده به حوزه رود ولگا یعنی قلب روسیه، راه دارد.»(19) چرچیل در ادامه سخنانش به حضور آلمانی ها در ایران نیز اشاره می کند و آنها را «ستون پنجم» می نامد که باید اقداماتشان خنثی می شد و این می توانست بهترین دستاویز برای بدست آوردن همان راه سوم چرچیل باشد چرا که منافع انگلیس را بطور مستقیم و کامل حفظ می کرد.
مسئله حضور آلمانی ها در ایران و در پی آن نگرانی بریتانیا در مورد این مسئله به آغاز جنگ باز می گردد؛ آن هنگام که تعداد قابل توجهی از آلمانی های مقیم کشورهای مستعمره بریتانیا از آن کشورها اخراج و وارد ایران و افغانستان (بعنوان دو کشور بی طرف در جنگ بین الملل) شدند. از همین رو در اولین واکنش ها در شهریور 1318، وزارت امور خارجه بریتانیا از وزیر مختارش در تهران خواست با تأکید بر پیمان آلمان و شوروی خطر حضور عوامل این دو کشور را که منافع ایران و بریتانیا را در معرض خطر مستقیم قرار خواهند داد، گوشزد نماید.(20)
رضا شاه اقداماتی برای اطمینان به انگلیسی ها انجام داد. اما کودتای رشید عالی گیلانی در عراق در بهار 1320 نگرانی انگلیس را در مسئله حضور آلمانی ها در ایران دو چندان کرد چرا که آنها اعتقاد داشتند کودتای مذکور توسط آلمان طرح ریزی و حمایت شده ( که به نظر می رسد چنین ادعایی بی اساس نباشد) و از این رو می تواند در ایران نیز ترتیب یابد. انگلیسی ها با توجه به برخی تبلیغات آلمانی ها نسبت به رضا شاه که لحنی خصمانه به خود گرفته بود، احتمال وقوع یک کودتا را علیه حکومت پهلوی ممکن می دیدند. از این رو به این مسئله دامن می زدند.
در گزارش واصله از آنکارا در 7 تیر 1320 آمده است:
آژانس مستقل فرانسه از لندن خبری به مضمون زیر انتشار می دهد، به عقیده خبره های ارتش مقصد آینده هیتلر ایران است. اگر در جنگ روسیه موفقیت حاصل کند قوای موتوریزه او می تواند به مرز هندوستان، بلوچستان و افغانستان پیش رفته نفت های قفقاز و موصل و ایران را تصرف کند...(21)
و البته این فقط انگلستان نبود که به مسئله کودتا می پرداخت، بلکه روسیه نیز در یادداشتی به وزارت امور خارجه ایران به وجود یک طرح کودتای آلمانی اشاره کرده و به آنچه پناه دادن به آلمانی ها در ایران می نامید اعتراض کرده بود.(22) اما مسئله احتمال کودتا علیه حکومت پهلوی جز یک جنگ روانی و تبلیغاتی مشترک بین شوروی و انگلیس جهت بدست آوردن راه تدارکاتی به جبهه روسیه و در نتیجه حفظ منافع بریتانیا نبود. چرا که ارقام مربوط به تعداد اتباع آلمانی که در مکاتبات رسمی و غیررسمی شوروی و انگلیس و نیز مطبوعات جبهه متفقین به چشم می خورد اغراق آمیز بود و روسها و انگلیس ها خود به تعداد دقیق این افراد واقف بودند.
انگلیسی ها در یادداشتهای اعتراضی خود به دولت ایران تعداد اتباع آلمانی در ایران را بین 2500 تا 3000 نفر برآورد کرده و روسها تعداد آنها را بین 5000 تا 7000 نفر می دانستند اما روزنامه اطلاعات تعداد اتباع آلمانی در ایران را 690 نفر ذکر می کند. این روزنامه همچنین تعداد اتباع انگلیس را 2590 نفر می داند.(23) این چیزی نبود که از دید سر ریدربولارد مخفی بماند، چرا که او معتقد بود «وجود آلمانیها را مستمسک قرار دادن شاید بهانه خوبی نباشد». چون آلمانی ها به واسطه تبلیغات مطبوعات که حمله قریب الوقوع انگلیسی ها را به خاک ایران منتشر می سازند خود در حال خروج از ایران بوده(24) و از طرفی دولت ایران نیز به ندرت برای اتباع آلمانی که انگلیسی ها آنها را «ستون پنجم» می نامیدند روادید صادر می نمود. اما بهر تقدیر ایران باید بازیچه این بهانه قرار می گرفت«زیرا این راه محل اتصال قوای انگلیس و روس (بود) که در موقع لزوم از این کشور خواهند گذشت.»(25) هر چه فشار متفقین بر ایران جهت اخراج آلمانی ها بیشتر می شد ایران نیز بر تداوم سیاست بی طرفی خود تأکید بیشتری می ورزید چرا که اولاً این تعداد از اتباع آلمانی را خطری جدی تلقی نمی کرد و در ثانی اخراج بی علت این اتباع آنهم به درخواست انگلیس را با توجه به احتمال پیروزی آلمان در جنگ مغایر با سیاست بی طرفی خود و خطرناک می دید. از این گذشته دولتمردان ایران در این زمان نسبت به مفهوم درخواستهای بریتانیا تردید داشته و در مقام درک موضوع بر آمده بودند. بولارد در گزارشی به وزارت امور خارجه بریتانیا در 3 اوت 1941 /12 مرداد 1320 این تردید ایرانیان را اینگونه به اطلاع مقامات مسئولش می رساند که وزیر امور خارجه ایران سه مرتبه از او پرسیده است که آیا « ما [انگلیسی ها] گذشته از اخراج آنها از ایران مقصود دیگری هم داریم یا نه؟»(26) ظاهراً پاسخ این سوال منفی است، اما آیا واقعاً پاسخ همان است که بولارد به علی سهیلی وزیر امور خارجه ایران می دهد؟ بدون شک پاسخ بولارد چیزی جز بیان سیاست بریتانیا در حفظ منافعش نیست و شاهد این مدعا گزارشی است که وزارت امور خارجه بریتانیا در 25 ژوئیه 1941/سوم مرداد 1320 تهیه کرده است. در بخشی از این گزارش آمده است:«... حتی اگر شاه یک یک آنها [ آلمانیهای مقیم ایران] را هم از ایران اخراج کند، این امر کمکی به ما [ به نقشه های دولت انگلیس] نخواهد کرد.»(27) مطبوعات چاپ استانبول از قول محافل سیاسی در ترکیه گزارش می دادند ممکن است دو طرف متخاصم، مسئله حضور اتباع آلمانی در ایران را بهانه و وسیله اقدامی در آینده نزدیک قرار دهند.(28)
روسها نیز در اولین واکنش خود در 26ژوئن 1941 /5 تیر 1320 ناخشنودی خود را از حضور اتباع آلمانی در ایران ابراز کردند و در پی همین یادداشت سفیر روسیه در لندن در دیداری با وزیر امور خارجه انگلیس (30ژوئن 1941 /9تیر 1320) به اطلاع او رساند، اکنون دولت شوروی حاضر است در باب سیاست های طرفین در مناطقی چون خاورمیانه که هر دو کشور به آن علاقه مند می باشند مذاکره نماید.(29)
موضوع مورد علاقه دو کشور همان حوزه نفوذ در قرارداد روس و انگلیس در 1907 بود که ایران را به سه منطقه تحت نفوذ روس و انگلیس و منطقه بی طرف تقسیم می کرد و این مسئله ای بود که بر اساس گزارش ها در جلسه کابینه جنگی انگلستان در تابستان 1941 /1320 پیرامون آن تصمیم گرفته شد؛(30) و خبرگزاری های آلمانی و ژاپنی نیز بدان پرداختند. در گزارشی یکی از جراید آلمانی به نقل از آژانس خبری آمریکا می نویسد:«انگلستان به دولت شوروی تقسیم مجدد ایران و تأسیس مناطق نفوذ را در شرق نزدیک برای انگلیس و شوروی پیشنهاد نموده و انگلیسی ها قوایی از هندوستان به سرحد ایران خواهند فرستاد[...]»(31) این خبر در رادیو مسکو تکذیب شد و در عوض به دوستی شوروی و انگلیس نسبت به ایران پرداخت.(32) البته نباید غیر از این هم انتظار داشت چرا که موضوع تقسیم ایران به حوزه نفوذ که در این زمان از آن به منطقه اشغالی یاد شده سری بود و نباید در جراید، آشکارا درباره آن سخن می رفت. در دیدار وزیر مختار انگلیس با استالین در مسکو نیز مسئله آلمانیها و نیز «موضوعات مورد علاقه» مورد تأکید قرار گرفته و پس از آن طرح اقدامی مشترک به بهانه عدم اخراج این اتباع از ایران ریخته شد. در این اقدام مشترک یک حرکت دیپلماتیک و سپس در صورت لزوم فشار اقتصادی بر ایران مطرح شد و در پی آن از سر فرماندهی بریتانیا خواسته شد(11 ژوئیه 1941 /20 تیر 1320) که نظر خود را برای انجام یک عملیات نظامی مشترک با شوروی ابراز دارد و سرفرماندهی ارتش بریتانیا نیز پیشنهاد داد در قبال ایران مواضع سرسختانه اتخاذ گردد. و این پیشنهاد مورد تأیید ژنرال ویول فرمانده نظامی بریتانیا در خاورمیانه و فرماندار کل هندوستان قرار گرفت و وینستون چرچیل که طرحی مشخص برای اشغال ایران در دست بررسی داشت از همین پیشنهاد حمایت کرد.(33)
اقدام مشترک دیپلماتیک روس و انگلیس علیه ایران با موافقتنامه ای که این دو کشور در 12 ژوئیه 1941 /21 تیر 1320 به امضاء رساندند شکل عملی به خود گرفت. در اولین اقدام مشترک دیپلماتیک، دو کشور در 19 ژوئیه 1941 /28 تیر 1320 یادداشت های جداگانه اما مشابهی را تسلیم وزارت امور خارجه ایران کردند و از فعالیت کارشناسان آلمانی در ایران اظهار نگرانی کرده و خواستار خروج آنان گردیدند.
بریتانیا در این یادداشت خواسته بود تا چهار پنجم آلمانی های مقیم ایران، این کشور را در مدت یک ماه ترک کنند. در پاسخ به این یادداشت ها (هفتم مرداد 1320)، دولت ایران موافقت اصولی خود را با اخراج آن دسته از آلمانی ها که رفتار مشکوکی داشته یا امکان جایگزینی افراد ایرانی به جای آنها وجود داشته باشد را اعلام نمود؛ اما در ضمن آن بر بی طرفی ایران در جنگ تأکید کرد و بیان داشت دست به اقدامی نخواهد زد که حاکمیت ایران خدشه دار گردد.(34) پاسخ ایران به یادداشتهای روس و انگلیس اگر چه در باطن موافق با همان طرح های نظامی علیه ایران بود اما در ظاهر رضایت بخش نبود و مطبوعات را به اظهار این نارضایتی وا داشت. روزنامه های منطقه از جمله الاخبار چاپ بغداد، الرفاع چاپ یافا و روزنامه دیلی چاپ کراچی هر کدام به نوعی این نارضایتی انگلستان را گوشزد کردند.
برای مثال روزنامه الاخبار چاپ بغداد در شماره 197 مورخ اول اوت 1941 /10 مرداد 1320 به صراحت می نویسد:« این پاسخ ایران در لندن رضایت بخش تلقی نشده است. در لندن با یک نظر نامطلبی به اوضاع ایران توجه دارند.»(35) روزنامه دیلی چاپ کراچی در شماره 1556 مورخ 4 اوت 1941 /13 مرداد 1320 پا را از این نیز فراتر گذارده و به نقل از خبرگزاری تایمز می نویسد:« سربولارد وزیر مختار انگلستان در تهران [...] خاطر نشان می کند اگر آلمانیهای مقیم ایران بر ضد منافع انگلیس و متفقین او عملیاتی بنمایند بر بی طرفی دولت ایران لطمه خواهد زد.»(36) در 24ژوئیه 1941 /2 مرداد 1320 در جلسه ای مشترک که با حضور نمایندگان وزارت امور خارجه، وزارت امور هندوستان و وزارت اقتصاد جنگی بریتانیا تشکیل شد، موضوع تحریم اقتصادی ایران منتفی و تصمیم به یک اقدام هماهنگ نظامی مؤثر گرفته شد.(37) و از این جهت در مرداد 1320وزیرمختار بریتانیا در مسکو(کریپس) می کوشید تا روسها را متقاعد سازد که اقدام نظامی مشابهی نسبت به ایران صورت پذیرد. او حتی برای این منظور به روسها اظهار داشت می توانند بر اساس معاهده ایران و شوروی در 1921 وارد عمل شوند. و این در حالی بود که ماده 6 عهدنامه 1921 ایران و روسیه نشان از حسن تفاهم و اعتماد متقابل دو دولت داشت و تضمین مصونیت ارضی ایران در قبال نیروهای انگلیسی به شمار می رفت. در این زمان روسها که خود واقف بر مفاد این معاهده بودند و از طرفی تمایل به جنگ در دو جبهه با آلمان و ایران نداشتند، سرانجام با این اطمینان از جانب انگلیسی ها که در عرض چند روز موفق به از بین بردن مقاومت ارتش ایران و اشغال این کشور خواهند شد موافقت خود را در 28 ژوئیه 1941 /6 مرداد 1320 توسط سفیر شوروی در لندن به اطلاع وزیر امور خارجه بریتانیا رساندند.(38)
این تحریک انگلیسی ها را می توان در تلگرامی که وزارت امور خارجه ایران در 6 مرداد 1320 به سفارت کبرای ایران در مسکو مخابره کرده نیز مشاهده نمود:
این رفتار روسها که به کلی منافی اظهارات دوستانه یکماه اخیر آنهاست، ناشی از نزدیکی با انگلیس است و اینها افکاری است که انگلیسی ها به آنها القاء می کنند بطوریکه سفیرکبیر انگلیس به شما اطلاع داده انگلیسی ها هم راجع به آلمانها اظهارات نموده اند منتها رویه آنها ملایم تر و به جلب توجه دولت به خطرات احتمالی از تبلیغات آلمانها قناعت کرده اند.(39)ولی در مقابل روسها را تحریک نموده اند که در خواستهای شدیدتر بنمایند[...](40)
این تلگرام اگر چه اشاره به نظرات ملایم بریتانیا دارد اما واقعیت این است که انگلیسی ها فعالیت های خود را برای انجام عملیات نظامی از پیشتر آغاز کرده بودند. ناوهای انگلیسی در 20 اردیبهشت 1320 به بهانه کودتای رشید عالی گیلانی در خسرو آباد لنگر انداخته و این لنگرگاه را جزو آبهای عراق برشمرده اند. این اقدام در 24 اردیبهشت تکرار شد و یک رزم ناو انگلیسی در جلوی نهر اشوشان در 9 کیلومتری شمال غربی قصه (آبادان) لنگر انداخت.(41) و البته این تجاوز فقط به حریم دریایی ایران محدود نشد بلکه انگلیسی ها به آسمان ایران نیز تجاوز کردند که اعتراض وزارت امور خارجه ایران را برانگیخت.(42)
دولت بریتانیا همچنین در 22 ژوئیه 1940 /31 تیر 1320 به ژنرال ادوارد بی.کینان، فرمانده عملیات در ایران دستور داد برای اشغال آبادان و نفت شاه و متعاقباً مناطق نفت خیز جنوب غربی ایران به حالت آماده باش در آید.(43)
در همین راستا افسر ارشد نیروی دریایی بریتانیا در خلیج فارس، در 25 ژوئیه 1941 /3 مرداد 1320 به واحدهای دریایی تحت فرمان خود در بصره دستور داد تا برای یک عملیات دریایی جهت تصرف آبادان آماده شوند و رؤسای ستاد ارتش بریتانیا از ویول فرمانده نیروهای انگلیسی در خاورمیانه خواستند «برای حمله به اهداف نظامی در تهران چهار اسکادران هواپیمای بمب افکن به عراق منتقل سازد و یک اسکادران هواپیمای جنگنده نیز برای دفاع از حوزه نفتی جنوب منظور دارد.»(44) همه این اقدامات در حالی صورت می پذیرفت که ایران همچنان به بی طرفی خود در جنگ پای می فشرد و علاوه بر تأکید و تأیید مطبوعات کشورهای متخاصم (اعم از کشورهای محور و متفقین)، دولتمردان روس و انگلیس نیز بر آن صحه می گذاردند و در ظاهر از بی طرفی ایران استقبال کرده و در یادداشتهای رسمی و غیررسمی آنرا مورد توجه قرار می دادند؛ هر چند بهانه حضور آلمانها را فرو نمی گذاردند و پاسخ ایران را به یادداشتهای خود رضایت بخش نمی دانستند؛ در عین حال تجاوز به ایران را نیز نفی می کردند.
در مکاتبه ای که علی منصور، نخست وزیر در 21 تیر 1320 با جواد عامری معاون وزارت امور خارجه دارد به دیدارش با وزیر مختار انگلیس اشاره می کند و در آنجا مراتب اعتراض خود را نسبت به مطالبی برخلاف شئون و مصالح ایران که سبب نقض بی طرفی ایران است و در روزنامه ها و خبرگزاری های انگلیسی و هندی و مصری منتشر می شود، ابراز می کند. وزیرمختار نیز در پاسخ به علی منصور می گوید:«[...] اطمینان می دهد که نظریه و مصلحت انگلیس در اختلال وضعیت و نقض بی طرفی ایران نیست و این قضیه منافی حیثیات انگلستان خواهد بود و نباید به تبلیغاتی که راجع به قصد تجاوز قوای انگلستان به ایران می شود اعتنا نمود.»(45) اما آنچه مسلم می نماید اینکه انگلیسی ها در 6 اوت 1941 /15 مرداد 1320 تصمیم قطعی خود را در اجرای یک عملیات نظامی بر ضد ایران گرفتند و حاضر نبودند تحت هیچ شرایطی بهانه حضور آلمانی ها و در نتیجه وقوع عملیات نظامی علیه ایران را از دست بدهند؛ حتی آن هنگام که سراج اوغلو وزیر امور خارجه ترکیه سفیر انگلیس را راجع به تعداد آلمانی ها در ایران مورد سؤال قرار داد و در یک بیان غیر معمول دیپلماتیک از سیاست های پیش گرفته روس و انگلیس ابزار تنفر کرد.(46) و البته این نگاه وزارت امور خارجه ترکیه در مطبوعات این کشور نیز بازتاب داشت. روزنامه رپوبلیک چاپ آنکارا موضوع حضور آلمانی ها را جز مستمسک ندانسته و در مقام سؤال بر آمده و اشاره می کند:« اگر حقیقتاً موضوع بهانه شده را کنار بگذاریم چه نتیجه عملی از این تقاضا بدست خواهد آمد [...] ما کاملاً معتقدیم که این موضوع بطریق دوستانه و موافق با حق عدالت و بخصوص با آزادی و استقلال ایران حل و تصفیه خواهد گشت.»(47) اما انگلیسی ها مایل به از دست دادن فرصت نبودند و از این رو در صدد برآمدند بهمراه شوروی بهر نحو ممکن مسائل مربوط به بهانه حضور آلمانی ها و حمله قریب الوقوع به ایران را برای دولتمردان ترکیه توضیح داده آنها را در جریان امور و سیاست های اتخاذ شده قراردهند؛(48) به تعبیر سفیر آمریکا در لندن سعی در برطرف ساختن سوء ظن دولت ترکیه نمایند.(49) انگلستان حتی با نظر سفیر شوروی در لندن برای مهلت دادن به ایران مخالفت کرد و با این پاسخ وزیر خارجه (آنتونی ایدن) که «برای ما چنین امری امکان پذیر نیست زیرا تصمیم خود را گرفته ایم.» سرانجام روسها را به انجام عملیات نظامی علیه ایران بدون هشدار قبلی یا محدودیت زمان متقاعد کرد.
پس از این هماهنگی ها بین دو کشور، سرانجام دومین یادداشت اعتراض آمیز نسبت به حضور آلمانیها در ایران، در 16 اوت 1941 /25 مرداد 1320 تسلیم امورخارجه ایران شد.
این یادداشت که به گفته آنتونی ایدن نبایست جنبه اولتیماتوم داشته و باید دوستانه اما قاطع تهیه می گردید تا یادآور خاطره سیاست روس و انگلیس در 1907 برای ایرانیان نگردد، مورد اعتراض نخست وزیر ایران قرارگرفت. منصور، در ژستی دیپلماتیک بریتانیا را به داشتن مقاصدی بیش از اخراج آلمانیها متهم کرد. هر چند این اتهام با ریشخند و طعنه بولارد رد شد.(50)
یادداشت روسها نیز همچون یادداشت انگلیسی ها حاوی تأیید سیاست بی طرفی ایران، عدم چشم داشت به تمامیت ارضی این کشور و در نهایت تأکید بر کاستن از تعداد آلمانیها در ایران بود و هیچ نشانی از توسل به قوه قهریه و اقدامات نظامی علیه ایران در آن دیده نمی شد. پاسخ ایران در 21 اوت 1941 /30 مرداد 1320 به این یادداشت ها همچون گذشته تأکید بر سیاست بی طرفی و تسریع در اخراج خارجیها از کشور قرار داشت. دولت ایران همچنین متعهد شده بود تا لیست کاملی از اتباع آلمانی در اختیار بریتانیا قرار دهد. در گزارش دیفوس وزیرمختار آمریکا در تهران، به پاسخ ایران نیز اشاره شده و در خاتمه آن آمده است:«ایرانیها حاضرند با آنچه به عقیده آنها برنامه معقولی جهت اخراج آلمانیها است، همکاری کنند.»(51) اما این هم برای بریتانیا بی اهمیت بود چرا که آنها برای حفظ منافع نفتی خود در حوزه خلیج فارس و در نهایت جلوگیری از پیش روی احتمالی آلمان به سوی هندوستان حاضر نبودند سیاست خود را که عملیات نظامی در ایران بود تغییر دهند. از این رو پاسخ ایران برای این کشور و متحد روسی اش ناخوشایند تلقی شد و سرانجام در سحرگاه 25 اوت 1941/ سوم شهریور 1320 روسها از شمال و انگلیسی ها از جنوب و جنوب غربی به ایران شبیخون زده و تجاوز خود را آغاز کردند. ساعاتی از این تجاوز نگذشته بود که سفیر روسیه و وزیر مختار انگلیس در تهران با علی منصور نخست وزیر وقت دیدار و طی یادداشت های جداگانه و مشابه اعلام کردند ارتش دولت های متبوعاتش از مرزهای ایران گذشته است.
در این تهاجم و تجاوز روسها از سه جهت و در سه ستون وارد خاک ایران شدند. ستون اول از محور جلفا در جهت تبریز؛ ستون دوم از راه آستارا به سوی بندر پهلوی (بندر انزلی) و رشت و ستون سوم از سمت استان خراسان به خاک ایران هجوم آوردند و طی چند روز شهرهای تبریز، مشهد، رشت، بندرانزلی و دیگر شهرهای ساحلی دریای خزر به اشغال قوای روسی در آمد و نیروهای دریایی و هوایی این کشور بندر انزلی را به گلوله بستند.
نیروهای انگلیسی نیز از دو جهت و در دو ستون تهاجم خود به ایران را آغاز کردند. یک ستون از راه خانقین وارد ایران شدند و از راه کرمانشاه پس از مدت کوتاه چند روزه خود را به قزوین رساندند و ستون دیگر از جنوب غربی خوزستان هجوم آوردند. در همان روز پالایشگاه آبادان به تصرف در آمد و پس از چند ساعت هم بندر شاهپور تسخیر شد. نیروی هوایی این کشور نیز در چهارم شهریور شهر اهواز را به شدت بمباران کرد و تعدادی از هواپیماهای ایرانی را روی زمین منهدم ساخت. نیروی دریایی این کشور به خصوص در بند شاهپور مواضع ایران را مورد تهاجم قرار داد و هشت فروند کشتی متوقف در این بندر را تصرف کرد.(52)
بلافاصله پس از حمله شوروی و انگلیس به خاک ایران مراتب اعتراض ایران توسط سفرای این کشور در محل های مأموریتشان ابراز شد. محمد ساعد سفیر کبیر ایران در مسکو به دیدار مولوتوف رفت(53) و در لندن محمد علی مقدم با ایدن وزیر امور خارجه بریتانیا دیدار کرد و هر کدام تلاش کردند جلوی پیشروی نیروهای مهاجم را بگیرند اما فایده ای در بر نداشت.
در گزارش تلگرافی مقدم به دیدارش با وزیر خارجه بریتانیا اشاره شده که با ایدن مذاکره و تقاضا نموده تا برای جلوگیری از واقعه اقداماتی صورت گیرد؛ یعنی یا نیروها عودت داده شوند و یا در هر جا که هستند متوقف شده تا دولت ایران بتواند یادداشتی که نماینده آن کشور تسلیم نموده مطالعه و دستورات لازم را بدهد. اما وزیر امور خارجه بریتانیا اینگونه پاسخ داد:«چون وزیر مختار ما در تهران با اولیاء دولت در این باب مشغول مذاکره است مشکل است که هم در تهران و هم در لندن در یک موقع مذاکره به عمل آید.»(54)
سفارت ایران در واشنگتن نیز مراتب اعتراض خود را به اطلاع وزیر امور خارجه آمریکا رساند. شایسته، سفیر ایران در واشنگتن، نسبت به سکوت آمریکا هشدار داده و اظهار می دارد« سکوت شما دلیل بر تصدیق این رفتار است. تاکنون هر وقت کشوری مورد حمله (واقع) می شد دولت آمریکا هزاران اعتراض و اظهار همدردی می کرد ولی حالا بکلی سکوت کرده اید.» اما پاسخ وزیر امور خارجه آمریکا در اصل همان سکوت بود. او در پاسخ شایسته گفت قضاوت درباره ایران نیاز به کلی نگری در تمام محیط دنیا و جنگ فعلی دارد.(55)
پس از ورود قوای شوروی و انگلستان، رضا شاه برای حفظ اعتبار پادشاهی خود ابتدا با نمایندگان روسیه و انگلیس دیدار کرد و از آنان خواست تا عملیات نظامی متوقف شود. نیز به گزارش بولارد شاه به او اطمینان داد در عرض یک هفته تمام آلمانیها را از کشور خارج خواهد کرد.(56) اما او جز سکوت پاسخی دریافت نکرد.
اقدام دوم رضا شاه تلگرامی بود که به روزولت، رئیس جمهور آمریکا فرستاد و از او در برابر این تجاوزات استمداد طلبید. و البته پاسخ آنرا هشت روز بعد نه در کمک به ایران بلکه در توجیه حمله نظامی انگلیس به ایران و ضرورت این کار دریافت کرد(57) و در این میان رضا شاه شاید غافل از این موضوع بود که تهاجم روس و انگلیس پیش از این توسط چرچیل به اطلاع رئیس جمهور آمریکا رسیده و مورد تأیید وی قرار گرفته است. این اطلاع از حمله قوای روسی و انگلیسی در گزارش وزیر مختار آمریکا در تهران در 24 اوت/ دوم شهریور به وزارتخانه متبوعش مشهود است.
وزیرمختار انگلیس به وزیر مختار آمریکا اظهار می دارد که فردا یادداشتی به دولت ایران تسلیم و نیروهای انگلستان در سحرگاه فردا به مرزهای ایران حمله خواهند کرد و هواپیماهای انگلیسی اعلامیه هایی در مورد موقعیت انگلستان بر فراز شهرهای بزرگ ایران پخش خواهند نمود.(58)
روزنامه اقدام چاپ استانبول در شماره 27 اوت 1941 /5 شهریور 1320 اینگونه نسبت به دولت انگلستان انتقاد می کند:
امروز که ایران همسایه و دوست ما به خلاف رضای خود دخالت به این جنگ می کند. سبب آن موقعیت جغرافیایی و سوق الجیشی او می باشد در موقعی که ملت ترک در این اندوه خود را با ملت ایران سهیم و شریک می داند نمی تواند از گفتن به متفق خود انگلیس خودداری کند که افکار عمومی ترک نمی تواند این رویه را به چشم عادلانه و درست ببیند که دولت انگلیس در خاور مثل باختر رفتار نکرد.(59)
با پیشروی نیروهای روسی و انگلیسی ارتش ایران بکلی از هم پاشیده شد. این نیروها همزمان با پیشروی نظامی خود دست به یک سلسله اقدامات مداخله جویانه سیاسی-تبلیغاتی زدند. از جمله این اقدامات نامه ای است که کنسولگری انگلیس در شیراز به استانداری و جراید فرستاده و در ضمن توجیه عملیات نظامی قوای روس و انگلیس و اینکه «دولت انگلیس برای حفظ منابع خویش محتاج به اقداماتی گردیده است»، استقلال و تمامیت ارضی ایران را محترم شمرده و در پایان بر این نکته تأکید می ورزد که «تصمیم قطعی دولت انگلیس این است که سکنه ایران در نتیجه عملی که به سبب عملیات آلمانیها مجبور به اقدام آن گردیده زحمت خسارتی نبینند و بهترین کوشش خود را برای تأمین و رساندن آرد و شکر و سایر لوازمات ایران خواهد نمود.»(60)
مجموع اقدامات سیاسی بی نتیجه دولت، فروپاشی ارتش و دخالت در امور سیاسی بخصوص توسط انگلیسی ها و از همه مهمتر تلقی رضا شاه از تمایل انگلیسی ها به نخست وزیری فروغی سبب شد تا در 6 شهریور علی منصور از نخست وزیری عزل و جای او محمد علی فروغی عهده دار پست نخست وزیری گردد. او که مانند منصور به انگلیس گرایش داشت در اولین اقدام خواستار آتش بس و ترک مخاصمه شد و پیرو آن به تمامی یگان های نظامی ایران دستور داد از هرگونه مقابله و اقدام نظامی دست بکشند.
در راستای اعلام درخواست آتش بس و ترک مخاصمه خواسته های شوروی و انگلیس با تأکید بر حاکمیت و تمامیت ارضی ایران در 30 اوت 1941 /8 شهریور 1320 به فروغی نخست وزیر و وزیر امور خارجه ایران (سهیلی) تسلیم شد و ایران نیز موافقت اصولی خود را با شرایط و خواسته های دو دولت متجاوز اعلام کرد و البته مواردی بدان افزود که از جمله آنها فراخوان قوای انگلیسی از خرم آباد و دزفول و نیروهای روسی از قزوین، سمنان و شاهرود بود که البته به هیچ وجه مورد قبول روسها و انگلیسیها واقع نشد و در حقیقت توجهی بدان نکردند.(61)
با پذیرش شرایط متارکه عملیات جنگی توسط ایران گمان می رفت که اقدامات نظامی علیه کشور ایران متوقف گردد، اما انگلیسی ها به پیشروی خود ادامه داده روسها نیز همچون نیروهای انگلیسی به حرکت قشون خود ادامه داده و از بمباران شهرها و نقاط مسکونی دست نکشیدند.(62)
با اینکه طراح اصلی حمله به ایران انگلیسی ها بودند، اما آنها سعی می کردند مسئولیت حمله به ایران را به گردن متفقین خود بیندازند. روزنامه ایسترن تایمز چاپ لاهور در شماره مورخ 5 سپتامبر 1941 /14 شهریور 1320 خود می نویسد:
بطوریکه در شماره هفته پیش گزارش دادیم، ایرانی ها هیچ دلیلی برای جنگ با انگلیسی ها نداشتند و شاید متحد نوین انگلیسی ها یعنی روسیه حکومت انگلیس را وادار به شتاب در این اقدام نمود و از دفاع نکردن حکومت ایران هم همین مسئله ثابت می شود.(63)
این سخن شاید در این زمان مضحک به نظر برسد اما تصور می رود که می تواند تا حد قابل قبولی در تغییر فکر بخشی از جامعه هندوستان که مسلمان بوده و از این منظر برای جامعه ایران احترام قائل است مهم و مؤثر واقع شود آنچنان که در اسناد اشاره شده است.(64)
اما نکته در خور توجه اینکه در مقابل این عوام فریبی مطبوعات تحت سیطره انگلیس، روزنامه اطلاعات پس از درج مطالبی که بدور از حقیقت هم نیست و فقط از این که در تضاد با رویه اطلاع رسانی مطبوعات انگلیسی و روسی است مورد اعتراض واقع شده و برای مدت سه روز توقیف می شود.(65)
سهیلی وزیر امورخارجه ایران در گزارشی پیرامون پاسخ به اعتراض شوروی و انگلیس اینگونه اظهار می کند:
بطوریکه دیروز اظهار شد از مقاله روزنامه اطلاعات دولت بی اطلاع بوده است بطوری که مستحضر شده اید روزنامه مزبور برای چند روز توقیف شده است و به علاوه در گفتار رادیو هم مسلماً تعمدی نبوده بر حسب جریان عادی، که مندرجات جرائد را رادیو نقل می کند، در این موقع کارکنان رادیو نقل کرده اند.[...] پس از مذاکرات زیاد نمایندگان دولتین قانع شدند ولی در جواب گفتند در رادیو شرحی بیان شود که دولت از مندرجات روزنامه اطلاعات بی خبر بوده است و از طرف دولت تعلیماتی در آن باب نشده بوده است. موافقت شد که این اظهار در رادیو بشود.(66)
اما موضوع سرمقاله روزنامه اطلاعات که تحت عنوان «تأثر مردم» منتشر گردید حائز این نکته بود که:«دولت ایران از آغاز جنگ کنونی کوشش فراوانی برای حفظ بی طرفی خود نمود... متأسفانه دولت ما امروز ناگزیر شده است که سفارتخانه های آلمان و ایتالیا و رومانی و مجارستان را در ایران برچیند ولی سفارتخانه های ما در پایتخت این کشورها مانند پیش دایر و روابط سیاسی ما هم با آنها برقرار خواهد ماند.»(67) و این از جمله مواردی بود که دو کشور متجاوز به شرایط ترک مخاصمه در 6 سپتامبر/15 شهریور افزودند و دولت ایران با این درخواست ها موافقت کرد.
دولت بریتانیا که تاریخ مصرف رضاشاه را به پایان رسیده می دانست، تهران را تهدید به اشغال کرد و این تصمیم را در 13 سپتامبر/22 شهریور به اطلاع روسها نیز رساند. دو روز بعد انگلستان برای اجرایی کردن عملیات خود، توسط بولارد به دولت ایران خبر داد نیروهای انگلیسی در صدد پیشروی به سوی پایتخت هستند و بزودی پایتخت توسط قوای روسی و انگلیسی اشغال خواهد شد.
رضاشاه که کناره گیری اش از سلطنت را اجتناب ناپذیر می دید به نفع پسر ارشدش (محمدرضا پهلوی) از سلطنت استعفا کرد و دولت انگلیس، با پادشاهی محمدرضا پهلوی مشروط بر حسن رفتارش با متفقین موافقت کرد. شاه جدید نیز آمادگی خود را برای هرگونه همکاری با دولت انگلیس اعلام داشت.(68) و نهایت امر اینکه یکی دیگر از موارد تبلور سیاست های انگلیسی در مورد ایران را می توان در این اظهارات رضایت بخش چرچیل ملاحظه کرد که در 30 سپتامبر 1941 /8 مهر1320 خطاب به مجلس عوام بریتانیا اظهار نمود:
ماجرای ایران، تا بدین مرحله، یکی از موفق ترین و بهترین نمونه کاردانی در اموری بوده که وزارت امور خارجه (بریتانیا) تاکنون بر عهده داشته است.(69)

-اسناد پست و تلگراف و تلفن در دوره رضاشاه، به کوشش مرضیه یزدانی، تهران، سازمان اسناد ملی ایران، 1378ش.
-استوارت، ریچارد.ا.در آخرین روزهای رضاشاه...، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی و کاوه بیات، تهران، معین، چاپ دوم، 1370ش.
-الهی، همایون، اهمیت استراتژیک ایران در جنگ جهانی دوم، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ سوم، 1369ش.
-ایران در اشغال متفقین (مجموعه اسناد و مدارک 24-1318)، به کوشش ضیاء الدین تبرائیان، تهران، رسا، 1371ش.
-بولارد، سرریدر، شترها باید بروند!، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران، نشر نو، چاپ دوم، 1363ش.
-درباره سوم شهریور، نقش ایران در جنگ جهانی دوم، (بی جا، بی نا، بی تا).
-ذوقی، ایرج، ایران و قدرتهای بزرگ در جنگ جهانی دوم، تهران، پاژنگ، چاپ سوم، 1372ش.
-زرگر، علی اصغر، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در دوره رضا شاه، ترجمه کاوه بیات، تهران، پروین و معین، 1372ش.
-لیتل فیلد، هنری ویلسون، تاریخ اروپا از سال 1815 به بعد، ترجمه فریده قرچه داغی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ پنجم، 1384ش.
-هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی 1357-1300ش، تهران، البرز، 1373ش.

پی نوشت ها :

1-اطلاعات، ش 3943(11 /6 /1318)، ص 1.
2-درباره سوم شهریور، ص50.
3-وزارت امور خارجه، سند 1 /988.
4-الهی، صص 33-38.
5-وزارت امور خارجه، سند 2 /988.
6-همان، سند3 و 2 /988.
7-زرگر، ص400.
8-همو، صص 405-404؛ وزارت امور خارجه، سند 918.
9-زرگر، صص 409-406.
10-زرگر، ص 416.
11-استوارت، صص 42-36.
12-لیتل فیلد، صص 298-296.
13-زرگر، ص 416.
14-وزارت امور خارجه، سند 1 /911.
15-هوشنگ مهدوی، ص 63.
16-حسین ابوترابیان «خانه قهوه ای» را نام باشگاهی در تهران و مرکز تجمع خانواده های آلمانی در ایران بیان می کند که در جریان جنگ جهانی دوم تبدیل به مرکزی برای فعالیت های جاسوسی آلمانیها شده بود.
17-بولارد، صص 45 و 46.
18-اسناد پست و تلگراف و تلفن...، صص 19 و 20.
19-وزارت امور خارجه، سند 14 و 13 /988.
20-زرگر، ص 421.
21-وزارت امور خارجه، سند 925.
22-استوارت، ص 89.
23-اطلاعات، ش 4588(17 /4 /1320)، ص1.
24-الهی، صص 127 و 128.
25-وزارت امور خارجه، سند 925.
26-زرگر، ص 159.
27-الهی، ص 130.
28-وزارت امور خارجه، سند 981.
29-زرگر، ص 429.
30-الهی، ص 132.
31-وزارت امور خارجه، سند 2 و 1 /928.
32-همان، سند 7 /911 و 926.
33-زرگر، صص 431-430.
34-هوشنگ مهدوی، ص69؛ درباره سوم شهریور...، صص 51-50.
35-وزارت امور خارجه، سند 930و 935 و 987.
36-همان، سند 983.
37-استوارت، ص 104.
38-زرگر، ص ص 434-430؛ هوشنگ مهدوی، ص 69.
39-این مطلب اشاره دارد به دیدار وزیر مختار ایران در مسکو با همتای انگلیسی اش که در تلگراف رمز 11 مرداد 1320 مخابره شده است.«دیروز سفیرکبیر انگلیس را ملاقات، در اطراف موضوع آلمانیها مذاکره و خاطر نشان کردم که با انتشار اغراق آمیز، عده آلمانها را در ایران زیاد جلوه داده اند، در صورتی که طبق تحقیقات، عده آنها کمتر از هفتصد است[...] اصرار و فشار آوردم جواب داد کاملاً با شما هم عقیده هستم و در این زمینه کوشش خواهم کرد[...] وزارت امور خارجه، سند 10 /911.
40-وزارت امور خارجه، سند 9- 8 /911.
41-درباره سوم شهریور...، صص 52-51.
42-وزارت امور خارجه، سند 6 و 5 و 4 /911.
43-تبرائیان، ص 172.
44-استوارت، صص 105-104.
45-وزارت امور خارجه، سند 929.
46-استوارت، صص 119-118.
47-وزارت امور خارجه، سند 2 و 1 /938.
48-استوارت، صص 126-118.
49-وزارت امورخارجه، سند 939.
50-استوارت، صص 139-138.
51-همان، ص 161.
52-درباره سوم شهریور...، صص 55 و 56.
53-وزارت امور خارجه، سند 2 و 1 /947.
54-همان، سند 2 و 1 /956.
55-همان، سند 952.
56-زرگر، ص 446.
57-وزارت امور خارجه، سند 5 و 4 /963.
58-همان، سند 946.
59-همان، سند 913.
60-وزارت امور خارجه، سند 951 و 962.
61-زرگر، صص 451-449.
62-وزارت امور خارجه، سند 1 /977.
63-همان، سند 2-1 /912.
64-همانجا.
65-اطلاعات، ش 4648(19 شهریور1320)، ص 1.
66-وزارت امور خارجه، سند 959.
67-اطلاعات، ش 4648(19 /6 /1320)، ص1.
68-زرگر، صص 455-453.
69-همان، ص 455.

منبع مقاله: نشریه مطالعات تاریخی، شماره 35..